Σταύρος Ζένιος, Δημιουργική Κύπρος – Πολιτική μεταρρύθμιση για την Κύπρο του 21ου αιώνα, 2012

Το βιβλίο αυτό αφορά τις προτάσεις του Σταύρου Ζένιου, καθηγητή οικονομικών και τέως πρύτανη του Πανεπιστημίου Κύπρου, αναφορικά με την πολιτική μεταρρύθμιση που οραματίζεται για την Κύπρο. Ο συγγραφέας επαναλαμβάνει στο βιβλίο αυτό τη λέξη «μεταίχμιο» ή παράγωγά της τουλάχιστον 70 φορές, υπογραμμίζοντας την κρισιμότητα των καιρών και την αλλαγή της γενικής τάσης από το θετικό στα αρνητικό στα πλείστα οικονομικά και πολιτικά κριτήρια που χρησιμοποιεί.

Ο συγγραφέας αρχίζει το βιβλίο του ασκώντας κριτική στο πολιτικό σύστημα: «Τα κεκτημένα συμφέροντα, οι αναχρονιστικές νοοτροπίες, φοβίες και ανασφάλειες, η δειλία μπροστά στο πολιτικό κόστος έδειξαν το άσχημο πρόσωπό τους». Την ίδια στιγμή απουσιάζει η αυτοκριτική για τη δημιουργία και λειτουργία τριών κρατικών πανεπιστημίων που προσφέρουν «δωρεάν» τριτοβάθμια εκπαίδευση χρηματοδοτούμενα σχεδόν αποκλειστικά από τους φορολογουμένους, συνεισφέροντας με το δικό τους τρόπο στα δημοσιονομικά ελλείμματα, στο δημόσιο χρέος και «στη συνεχή μεγέθυνση του δημόσιου τομέα χωρίς να λαμβάνει υπόψη της δυνατότητες της οικονομίας». Ο συγγραφέας νοιώθει περήφανος γιατί το Πανεπιστήμιο Κύπρου έθεσε ψηλά κριτήρια εισδοχής για τη νεοσύστατη πολυτεχνική σχολή ή ότι καινοτόμησε υιοθετώντας διεθνή κριτήρια εισδοχής φοιτητών. Αποσιωπά, όμως, το γεγονός ότι ενώ κάποιοι έχουν την ευκαιρία να σπουδάσουν με κρατική δαπάνη με βαθμολογίες εισδοχής στη φιλοσοφική σχολή με 3/20, κάποιοι άλλοι στερούνται ευκαιριών και απορρίπτονται από τη νομική ή άλλα προγράμματα με 19/20. Συχνά αποδίδει τα προβλήματα της πολιτείας σε αναχρονιστικές συμπεριφορές, αγνοώντας ότι οι συμπεριφορές αυτές επαναλαμβάνονται και στο πανεπιστήμιο. Σίγουρα χρειάζεται θάρρος μπροστά στα κεκτημένα συμφέροντα, όπως υποστηρίζει ο συγγραφέας. Τα κεκτημένα συμφέροντα όμως, δυστυχώς, συμπεριλαμβάνουν και τους πολύ σύγχρονους και πρόσφατους πανεπιστημιακούς. Ποιες είναι πραγματικά «οι ευκαιρίες που έχουν οι πολίτες να αναπτύξουν τις ικανότητές τους για να ζήσουν τη ζωή που οι ίδιοι θεωρούν ότι έχει αξία» όταν αποφοιτήσουν από το πανεπιστήμιο Κύπρου, σε σχέση με τα πανεπιστήμια από τα οποία αποφοίτησε ο κ. Ζένιος; Τα ανώτατα κρατικά ιδρύματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και έρευνας «επενδύουν» σχεδόν €300 εκατομμύρια ετήσια προσφέροντας εκπαίδευση σε λιγότερους από 10,000 φοιτητές ανά πάσα στιγμή. Εάν το κράτος αποφάσιζε να παραχωρήσει υποτροφίες ύψους €30,000 ανά έτος σε 10,000 φοιτητές, αντί «δωρεάν» φοίτηση στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, το ΤΕΠΑΚ κτλ, αυτοί θα επέλεγαν να φοιτήσουν στα κρατικά Πανεπιστήμια της Κύπρου;  Όταν ο τόπος βασανίζεται από οικονομική κρίση και ανεργία είναι σε θέση οι νέοι επιστήμονες απόφοιτοι να δημιουργούν τις δικές στους επιχειρήσεις και θέσεις εργασίας; Εάν ο τέως Πρύτανης μπορούσε να δώσει ικανοποιητικές απαντήσεις σε αυτές τις ερωτήσεις, τότε ίσως θα μπορούσε να δώσει την ελπίδα στον αναγνώστη ότι το ίδρυμα το οποίο επευφημεί ως νησίδα καλοδιαχείρισης, ανάμεσα σε ένα πέλαγος κεκτημένων συμφερόντων, αναχρονιστικών νοοτροπιών, πολιτικής δειλίας, διαφθοράς και ανευθυνότητας, αποτελεί όντως μέρος των λύσεων, της δημιουργικής Κύπρου, και όχι μέρος των προβλημάτων και του κατεστημένου.

Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι με τη σωστή ανάλυση και όραμα μπορούμε να σχεδιάσουμε ένα καλύτερο μέλλον για μας και τα παιδιά μας. «Για να χαράξουμε μια νέα πορεία πρέπει να ξεχωρίσουμε αυτά που θέλουμε από αυτά που χρειαζόμαστε...Πρέπει να ακολουθήσουμε χωρίς δισταγμούς μια πορεία δέσμευσης σε στόχους...Έχουμε θέσει τις βάσεις για να σχεδιάσουμε οικονομία που να είναι δίκαιη και βιώσιμη...Χρειαζόμαστε υποδομή ανανεώσιμων πηγών ενέργειας αντί για μεγαλύτερο οδικό δίκτυο, ανάπτυξη των πανεπιστημίων και της δημόσιας υγείας αντί για οικιστικές μονάδες φθηνού τουρισμού, ορθολογική πολιτική κοστολόγησης των περιορισμένων υδατικών πόρων αντί για δημιουργία περισσότέρων μονάδων αφαλάτωσης...Χρειαζόμαστε και εδώ θεσμικές μεταρρυθμίσεις. Μία ανεξάρτητη Αρχή Διαχείρισης Δημόσιων Οργανισμών». Παράλληλα διαπιστώνει ότι «επικρατεί η τέχνη της πολιτικής λοξοδρομίας, της ικανότητας δηλαδή να μην παίρνεις σαφή θέση και παρόλα αυτά να επιβιώνεις ωραιότατα».  Στην ερώτηση μεγαλύτερο ή μικρότερο κράτος ο καθηγητής απαντά καλύτερο κράτος. Όμως, η απάντηση αυτή, στη συγκεκριμένη ερώτηση, δεν αποτελεί πολιτική λοξοδρομία;  Ο υπόλοιπος κόσμος γιατί βασανίζεται και προσπαθεί να δώσει απαντήσεις σε αυτό το ερώτημα;

Ο καθηγητής προτείνει, μεταξύ άλλων, ότι τα συστήματα διαχείρισης ποιότητας μπορούν να βοηθήσουν τη δημόσια υπηρεσία να βελτιώσει τις υπηρεσίες που προσφέρει. Φαίνεται όμως να παραβλέπει ότι μία βασική αρχή του ελέγχου ποιότητας είναι ο έλεγχος της διαδικασίας αντί του τελικού προϊόντος. Υποστηρίζει ότι η δημόσια υπηρεσία λανθασμένα δίνει έμφαση στις διαδικασίες αντί στην εξυπηρέτηση του πολίτη ως και αυτά τα δύο να αποτελούν αμοιβαία αποκλειόμενες επιλογές. 

Τα συμπεράσματα δεν απορρέουν από την ανάλυση που προηγείται. Συχνά φαίνεται να υποπίπτει στην πλάνη της ψευδούς αιτίας, αποδίδει δηλαδή σχέση αιτίου αποτελέσματος σε διάφορες σχετιζόμενες παραμέτρους χωρίς κάτι τέτοιο να τεκμηριώνεται.  Η παράθεση της διαφοράς μεταξύ κάποιων στατιστικών δεικτών της Κύπρου με κάποιο μέσο όρο ή κατάταξη της Ευρώπης αφήνεται να αποτελεί κάτι θετικό ή αρνητικό ως και εάν η Κύπρος θα έπρεπε να θέσει ως στόχο να συγκλίνει με κάποιο μαγικό δείκτη ή μέσο όρο. «Αν συγκρίνουμε τους δικούς μας δείκτες με το τι συμβαίνει στην υπόλοιπη Ευρώπη θα διαπιστώσουμε υστέρηση...Κρίσιμος παράγοντας για την πρόοδο της οικονομίας είναι η διασύνδεση με τη γνώση και τις τεχνολογίες. Εδώ οι επιδώσεις μας έχουν μεγάλο περιθώριο βελτίωσης. Όσο αφορά τις επενδύσεις στην έρευνα και τη τεχνολογική ανάπτυξη βρισκόμαστε στην τελευταία θέση με διαφορά , μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών. Ο μέσος όρος επενδύσεων στην Ε.Ε....».  Ο συγγραφέας δεν ασχολείται με βασικά ερωτήματα που προκύπτουν από τις θέσεις του. Οι επενδύσεις στην έρευνα και ανάπτυξη αποτελούν το αίτιο, το αποτέλεσμα ή απλά συσχετισμένη παράμετρο της οικονομικής προόδου; Εάν υιοθετήσουμε μία στρατηγική απομίμησης των χωρών της Ε.Ε. σε μια προσπάθεια σύγκλισης των διαφόρων δεικτών η Κύπρος θα έχει καλύτερες ή χειρότερες οικονομικές επιδώσεις και γιατί; Τα μικρά μεγέθη της Κύπρου και των επιχειρήσεών της συνάδουν με μία στρατηγική απομίμησης των μεγάλων και ανεπτυγμένων χωρών της Ε.Εν.; Η διαφοροποίηση της Κύπρου από τις υπόλοιπες χώρες μπορεί να οδηγήσει στην οικονομική πρόοδο; Η διαφορά από μόνη της μπορεί να αποτελεί χαρακτηριστικό, χωρίς να αποτελεί κατ'ανάγκη κάτι θετικό ή αρνητικό;

Συχνά αποδίδει εξηγήσεις που αποτελούν ένα μικρό μέρος της πραγματικότητας: «Οι αντιδράσεις των κατοίκων της περιοχής όπου θα κτίζονταν οι μονάδες {αφαλάτωσης} οδήγησαν στη ματαίωση του έργου...η ένταξη της χώρας μας στην ευροζώνη ήταν μια μεγάλη επιτυχία που προέκυψε από τη συνέπεια της οικονομικής πολιτικής...Είδαμε τις αγορές να μεθούν από την υπερβολική ελευθερία και να προκαλούν την παγκόσμια κρίση του 2008...Η υπερβολική συσσώρευση ανενεργού πλούτου οδηγεί σε ύφεση και χαμηλές αποδόσεις του συσσωρευμένου πλούτου...οι πολιτικές δυνάμεις προτιμούν να ακολουθούν τον σίγουρο δρόμο των δογματισμών, παρά να έχουν ως στόχο την αποτελεσματικότητα των μεταρρυθμίσεων[1]...Σκεφτείτε για παράδειγμα, την παρουσία σημαντικού αριθμού ξένων εργατών στη χώρα μας. Αυξάνουν την παραγωγικότητα της οικονομίας, ταυτόχρονα όμως δημιουργούν κοινωνικά προβλήματα γκετοποίησης και αποκλεισμού...Οι φυσικοί πόροι – νερό, πετρέλαιο, ορυκτά μεταλλεύματα, καλλιεργήσιμη γη – εξαντλούνται...Η νεοφιλελεύθερη ιδεολογία περιόρισε το κράτος επιτρέποντας στον ατομικισμό των αγορών να φθάσει στα άκρα και να προκαλέσει πρωτοφανείς οικονομικές, κοινωνικές και οικολογικές κρίσεις...Χρειαζόμαστε ένα ριζοσπαστικό κέντρο...Δεν μπορεί να εξαντλήσουμε, για παράδειγμα, όλες τις φυσικές μορφές ενέργειας και να αφήσουμε τις επόμενες γενιές χωρίς ενέργεια...Δεν επιτρέπεται να καταστρέψουμε όλες τις ομορφιές της φύσης και να αφήσουμε στα παιδιά μας ένα σκουπιδότοπο...Αν οι κυβερνήσεις δεν είχαν να αντιμετωπίσουν αυτές τις περιβαλλοντικές κρίσεις θα μπορούσαν να επενδύσουν τα χρήματα στη βελτίωση των νοσοκομείων, επέκταση των πανεπιστημίων...Μπορούμε να τα καταφέρουμε ή θα ακολουθήσουμε την αυτοκαταστροφική πορεία των Μάγια και των άλλων πολιτισμών;...Ο περιβαλλοντικός προγραμματισμός είναι μακροχρόνιος και αποτελεί διαχρονική συνέπεια. Δεν υπάρχει πολυτέλεια για προσαρμογές με τις εναλλαγές κυβερνήσεων...Αν μια κοινωνία ανέργων βγουν με τα αυτοκίνητα στους δρόμους προκαλώντας μποτιλιάρισμα, το ΑΕΠ θα ανέβει...Κάθε αυτοκίνητο που κυκλοφορεί σε ώρα αιχμής μας προξενεί κοινωνικό κόστος μέχρι και 1,30 Ευρώ ανά χιλιόμετρο..Σκεφτείτε λοιπόν τις εξοικονομήσεις όταν θα μπορούν να παίρνουν το τραμ...Επομένως, καθώς επιδιώκουμε πολιτικές που να είναι περιβαλλοντικά αποδοτικές δημιουργούμε θέσεις εργασίας...Οι κύριες αδυναμίες της κυπριακής οικονομίας μπορούν να συνοψισθούν στα εξής: στο υψηλό κόστος δημοσίων δαπανών...Η πυκνότητα οδικού δικτύου θεωρείται θετικό χαρακτηριστικό για την ανταγωνιστικότητα μιας οικονομίας. Εμείς έχουμε υπερδιπλάσια από άλλες ευρωπαϊκές χώρες γεγονός που πρέπει να μας προβληματίσει...Τα θέματα ενέργειας είναι στο επίκεντρο των οικονομικών σχεδιασμών. Δεν μπορεί να θεωρούνται παράρτημα του Υπουργείου Εμπορίου αφημένα σε χαμηλόβαθμους δημόσιους λειτουργούς, όσο ικανοί και να είναι...Όταν πέραν των μισών νέων μας σπουδάζουν στο εξωτερικό τότε εκχωρούμε μια σημαντική οικονομική δραστηριότητα σε άλλους...οι νέοι μας λένε ότι σύνδεσμοι και οργανώσεις δεν τους ενδιαφέρουν διότι βρίσκονται υπό τον έλεγχο πολιτικών κομμάτων».

Η ανάλυση των ιστορίας αφήνει αναπάντητα ερωτηματικά. «Η αύξηση των χωριών με μεικτό πληθυσμό επιβεβαιώνει την ειρηνική συνύπαρξη των κοινοτήτων: 172 μικτά χωριά καταγράφει η απογραφή του 1832, το 1858 αυξάνονται σε 239 και το 1891 σε 346». Ο συγγραφέας προχωρεί σε ένα συμπέρασμα λόγω της αύξησης των μικτών χωριών. Γιατί δηλαδή το συμπέρασμα να μην είναι ότι η αύξηση των χωριών με μικτό πληθυσμό επιβεβαιώνει την αυξημένη καταπίεση των χριστιανικών πληθυσμών και τον εποικισμό της Κύπρου από τους Οθωμανούς; Άλλωστε, πως είναι δυνατόν η αυξημένη ειρηνική συνύπαρξη να οδήγησε στους βαλκανικούς πολέμους και στη διάλυση της οθωμανικής αυτοκρατορίας; Όλοι οι άλλοι δηλαδή επαναστατούσαν ενώ οι Κύπριοι αύξαναν τα μεικτά χωριά λόγω ειρηνικής συνύπαρξης; Εάν το πρόβλημά τους ήταν ουσιαστικά η κακή διοίκηση, όπως ο ίδιος ισχυρίζεται, γιατί οι επαναστάσεις δεν οδήγησαν στην Οθωμανική Δημοκρατία, στο μοντέλο ας πούμε της Γαλλικής επανάστασης; Ο συγγραφέας πέφτει τελικά στην παγίδα για την οποία ο ίδιος προειδοποιεί: «Να βλέπουμε το παρελθόν μας κριτικά είναι δείγμα ωριμότητας και καλλιεργημένου στοχασμού. Να θεωρούμε την ισχύουσα αφήγηση του παρελθόντος ως θέσφατο, είναι δείγμα δογματισμού και στενών οριζόντων.» Αυτά όμως πρέπει να ισχύουν και για τις δικές μας αφηγήσεις, όχι μόνο για εκείνες με τις οποίες εμείς διαφωνούμε!

Συχνά πέφτει και στην παγίδα του τοξικού λόγου για τον οποίο ο ίδιος προειδοποιεί: «Η συζήτηση όμως αποκάλυψε σοβαρά ελλείμματα αξιών τα οποία μια δημιουργική κοινωνία οφείλει να καλύψει...Πατριωτισμός είναι να αναδείξουμε το Κοινοβούλιο μας ως μέρος όπου τα εθνικά θέματα λύνονται για χάρη του κοινού καλού και όχι προς όφελος πολιτικών τακτικισμών, ιδεολογικών δογματισμών ή λόγω δειλίας μπροστά στο πολιτικό κόστος...Ο δάσκαλος που απέχει από τις σχολικές γιορτές διαμαρτυρόμενος για τα οικονομικά μέτρα δεν δείχνει πατριωτισμό – αποκαλύπτει εγωκεντρισμό...»

Το βιβλίο είναι γεμάτο σοφές κουβέντες από διάφορες πηγές. Κάποιες καθιερωμένες αρχές της οικονομικής επιστήμης παρουσιάζονται ως σκέψεις  του συγγραφέα. «Χωρίς προσεκτικό σχεδιασμό κινήτρων, τα διευθυντικά στελέχη δεν ενδιαφέρονται για τους μετόχους αλλά για το όφελος της διεύθυνσης...Οι αγορές δεν είναι σε θέση να προσφέρουν δημόσια αγαθά...Ισότητα ευκαιριών και όχι ισότητα αποτελεσμάτων είναι το ζητούμενο». Το βιβλίο αγνοεί τον υπέρμαχο του φιλελευθερισμού  Milton Friedman ή τον πρωτοπόρο των οικονομικών Adam Smith. Ο καθηγητής φαίνεται να παραβιάζει με τον τρόπο αυτό μία βασική αρχή της επιστήμης που καθιερώθηκε από τον Αριστοτέλη εδώ και 2500 σχεδόν χρόνια: «Ο επιστήμονας λειτουργεί ερευνητικά και επαγωγικά...συλλέγει κάθε είδους παρατηρήσεις και εμπειρικά δεδομένα τα οποία δεν έχει δικαίωμα να παραβλέψει». Εάν η μέθοδος έρευνας είναι να αναφέρουμε τις κουβέντες που είπαν διάφοροι στοχαστές για κάποιο θέμα για να υποστηρίξουμε τα επιχειρήματά μας, τότε θα πρέπει να αναφέρουμε και την αντίθετη άποψη κάποιων άλλων, εξίσου σημαντικών στοχαστών.

Το βιβλίο αναπτύσσει και θέσεις επί του Κυπριακού προβλήματος. Ο καθηγητής φαίνεται να πιστεύει ότι η Κύπρος είναι σε θέση να αναπτύξει πολύ περισσότερες πρωτοβουλίες.

Ο καθηγητής Ζένιος σωστά διαπιστώνει ότι «η τέχνη της διακυβέρνησης μιας κοινωνίας προκύπτει από τη βαθιά κατανόηση των κοινωνικών, πολιτικών, και οικονομικών φαινομένων και ασκείται με γενικές αρχές στέρεα θεμελιωμένες στις μεγάλες ιδέες της εποχής».  Δεν έχω πεισθεί από το βιβλίο αυτό ότι ο ίδιος κατέχει αυτή τη βαθιά κατανόηση. Διακηρύττει τον ορθολογισμό και την αναζήτηση της αλήθειας. Δεν έχω πεισθεί ότι στο βιβλίο του ο ίδιος ακολουθεί τις διακηρύξεις του. Ο καθηγητής Ζένιος φαίνεται να είναι ένας πολύ διαβασμένος άνθρωπος. Το ερώτημα που προκύπτει είναι, αν όχι με το διάβασμα και την εμπειρία στο φιλελεύθερο και πλουσιοπάροχο περιβάλλον της ακαδημαϊκής κοινότητας, πως μπορεί κάποιος να αποκτήσει πραγματικά τη βαθιά κατανόηση ώστε να επιδοθεί με επιτυχία στην τέχνη της διακυβέρνησης;

---

[1] Εάν οι πολιτικές δυνάμεις στην Κύπρο ακολουθούσαν πραγματικά τις δογματικές αντιλήψεις τους τότε με την εναλλαγή εξουσίας θα είχαμε την ελπίδα για μια διαχρονικά καλύτερη οργάνωση και προγραμματισμό επί αριστερών κυβερνήσεων και, λιγότερο κράτος και περισσότερη ελεύθερη αγορά επί δεξιών, πράγματα που θα οδηγούσαν σε μια συνεχή βελτίωση των θεσμών. Πολύ φοβούμαι ότι το πρόβλημα στην Κύπρο είναι ότι οι ιδεολογίες παραμένουν συνθήματα, χωρίς οι αριστεροί να είναι πραγματικά αριστεροί αλλά ούτε και οι δεξιοί πραγματικά δεξιοί.