Σκαϊ Βιβλίο, Μεγάλοι Έλληνες, Αριστοτέλης, 2009

«Οι Περσικοί πολέμοι υπήρξαν αναμφίβολα η μεγάλη στιγμή της Αθήνας. Η γενική αναγνώριση του καθοριστικού ρόλου των Αθηναίων στις νίκες του Μαραθώνα και της Σαλαμίνας και η δημιουργία της αθηναϊκής συμμαχίας το 477 π.χ. άλλαξαν ριζικά τη μοίρα της πόλης. Από μια άσημη επαρχιακή πόλη, όπως ήταν καθ’ όλη τη διάρκεια των προηγούμενων αιώνων, η Αθήνα έγινε ξαφνικά η πιο ισχυρή, η πιο πλούσια και η πιο μεγάλη πόλη της Ελλάδας. Ακόμη πιο απότομη ήταν η αλλαγή στην πνευματική της ατμόσφαιρα...μια πλευρά της αθηναϊκής ιστορίας έπαιξε καθοριστικό ρόλο: η ανάπτυξη της δημοκρατίας.»

«Κατά τον 7^ο και 6^ο αιώνα η Αθήνα σπαράσσεται από έντονες εσωτερικές συγκρούσεις. Η αδυναμία της να μετάσχει στον αποικισμό και ο περιορισμός της στο έδαφος της Αττικής οδήγησαν σε οικονομική κρίση και όξυναν τις κοινωνικές διαφορές. Για να φτάσουμε στην άμεση και διευρυμένη δημοκρατία του 5^ου αιώνα, όπου όλοι πλέον οι Αθηναίοι πολίτες μετείχαν στη διακυβέρνηση της πόλης, απαιτήθηκαν οι πολιτικές μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα (599 π.χ.), του Κλεισθένη (508 π.χ.), του Εφιάλτη (462 π.χ.) και του Περικλή (457- 451 π.χ.). Κοινό χαρακτηριστικό όλων των μεταρρυθμίσεων ήταν η προοδευτική αφαίρεση των προνομίων των πλουσίων γαιοκτημόνων προς όφελος του «δήμου». Η εξουσία περνά από τον αριστοκρατικό Άρειο Πάγο στην εκκλησία του δήμου, το κυρίαρχο σώμα της δημοκρατικής πολιτείας, όπου λαμβάνονται οι σημαντικές πολιτικές αποφάσεις με πάνδημη συμμετοχή και με την ισότιμη ψήφο Αθηναίων πολιτών. Στην Αθήνα η πλήρωση όλων των δημοσίων αξιωμάτων γινόταν με κλήρωση – μόνο οι στρατηγοί εκλέγονταν από την εκκλησία του δήμου...ένα πολύ μεγάλο τμήμα του πληθυσμού της Αθήνας ήταν ανά πάσα στιγμή απασχολημένο με τη διοίκηση της πόλης. Κάθε Αθηναίος, ανεξάρτητα από την καταγωγή, την περιουσία, τη μόρφωση ή το επάγγελμά του, είχε την ευκαιρία πολλές φορές στη ζωή του να περάσει από τη θέση του βουλευτή, του δικαστή, ακόμη και να κληρωθεί άρχοντας ή πρύτανης της Βουλής. Ο ρόλος του ‘πολίτη’ γίνεται η πιο σεβαστή ανθρώπινη δραστηριότητα στο εσωτερικό της αθηναϊκής δημοκρατίας...Η ουσιαστική συμβολή στα κοινά της ισχυρότερης ελληνικής πόλης...φέρνει τους πολίτες αντιμέτωπους με νέα προβλήματα: Ποια είναι τα όρια της δημοκρατίας; Ποιοι πρέπει να ψηφίζουν και ποιο να εκλέγονται; Πως διασφαλίζεται η ορθότητα των αποφάσεων του δήμου και η αποφασιστική άσκηση της εξουσίας; Πως πρέπει να νομοθετούμε και πότε αλλάζουμε τους ισχύοντες νόμους; Πως μπορούμε να περιορίσουμε τους εκάστοτε ισχυρούς;...Για να αποκτήσει κανείς δύναμη στη δημοκρατική Αθήνα, ένας δρόμος υπάρχει: πρέπει να έχει μαζί του την πλειοψηφία των πολιτών στη Βουλή και στην εκκλησία του δήμου. Πρέπει δηλαδή να γνωρίζει πως να πείθει τους συμπολίτες του για την ορθότητα της άποψής του, και μάλιστα όχι κάθε τέσσερα χρόνια, όπως γίνεται σήμερα αλλά σε καθημερινή βάση. Στην αθηναϊκή δημοκρατία, στη δημοκρατία των ‘λόγων’, η τέχνη της πειθούς γίνεται η ύψιστη πολιτική αρετή...Τον ρόλο του δασκάλου της πολιτικής σε αυτήν την συγκυρία, θα διεκδικήσει ο ρήτορας και ο φιλόσοφος.»

Η οριστική ήττα των Αθηναίων στον Πελοποννησιακό πόλεμο το 404 π.χ. αποδόθηκε στον εκφυλισμό της αθηναϊκής δημοκρατίας. «Η ωμή βία ωστόσο που επέβαλε το απολυταρχικό καθεστώς (των Τριάκοντα 404-403 π.χ.), και ο κύκλος αίματος στον οποίο οδήγησε έπεισαν τον Πλάτωνα ότι κανένα πολιτικό σύστημα δεν μπορεί να θεμελιωθεί μόνο στον καταναγκασμό. Η συναίνεση των πολιτών και σεβασμός των νόμων αποτελούν θεμέλια του δίκαιου πολιτεύματος. Από την άλλη μεριά, ο Πλάτωνας ουδέποτε αποδέχθηκε την εξισωτική λογική της άμεσης δημοκρατίας, η οποία κατά τη γνώμη του, απομακρύνει τους έντιμους και τους άξιους πολίτες από την εξουσία και φέρνει στο προσκήνιο τους επιτήδειους και τους δημαγωγούς.» Άποψη που εδραιώθηκε «όταν είδε τους ηγέτες της παλινόρθωσης ...να σέρνουν τον Σωκράτη το 399 π.χ. και να τον οδηγούν στον θάνατο.»

Ο Αριστοτέλης (384-322 π.χ.) «μας έκανε να αντιληφθούμε ότι το μεγάλο μυστικό του επιστήμονα είναι ο τρόπος που σκέφτεται (ο τρόπος που συλλογίζεται και ο τρόπος που προβαίνει σε αποδείξεις)...απαίτησε οι πρώτες αρχές της επιστήμης να είναι αληθείς, καθολικές και αναγκαίες...Στο πρώτο στάδιο ο επιστήμονας λειτουργεί ερευνητικά και επαγωγικά...συλλέγει κάθε είδους παρατηρήσεις και εμπειρικά δεδομένα» τα οποία δεν έχει δικαίωμα να παραβλέψει. Ο Αριστοτέλης καθιερώνει τη σχέση αιτίου αποτελέσματος. «Υιοθετεί τη διάκριση των τεσσάρων στοιχείων (γη, νερό, αέρας, φωτιά) που εισήγαγε στην ελληνική φιλοσοφία ο Εμπεδοκλής...».

«Ο ελεύθερος πολίτης, αυτός που έχει τη δυνατότητα να άρχει και να άρχεται...θα επιδιώξει την ευδαιμονία μέσα στους θεσμούς της πόλης...Η ύψιστη αρετή του πολίτη είναι για τον Αριστοτέλη η ‘φρόνηση’...συνίσταται στην ικανότητα του ατόμου να διαχωρίζει με ορθή κρίση τη σωστή από τη λανθασμένη πράξη, το καλό από το κακό...που διέπεται από αλήθεια...έτσι θα αναπτύξει μέσα του τον ‘ορθό λόγο’...Οι υπόλοιπες αρετές – η ανδρεία, η γενναιοδωρία, η μεγαλοφροσύνη κτλ – έχουν ηθικό χαρακτήρα. Ορίζονται πάντοτε ως ‘μεσότητες’ ανάμεσα σε δύο άκρα: στην ‘υπερβολή’ και στην ‘έλλειψη’», καθιερώνοντας το «μέτρο άριστο». «Η ενάρετη ζωή, έχει ένα σαφή στόχο: την ευδαιμονία...μια ζωή μετρημένη και δημιουργική που στηρίζεται στην πολιτική συμμετοχή, που εξασφαλίζει οικογενειακή γαλήνη, σημαντικές φιλίες και κοινωνική αναγνώριση...τότε επιτυγχάνει ένα ανώτερο επίπεδο ζωής που χαρακτηρίζεται από αυτάρκεια, δηλαδή πραγματική ελευθερία αλλά και μέγιστη ικανοποίηση.»

Τις μέρες αυτές, της στρατιωτικής ήττας από την Τουρκία, της οικονομικής αυτοκαταστροφής από τις πράξεις και παραλήψεις των κυβερνώντων, των τραπεζιτών, της πολιτικής και οικονομικής ολιγαρχίας, η πλούσια αρχαία ελληνική φιλοσοφία κρύβει μέσα της δοκιμασμένες λύσεις: Νικηφόρες ένοπλες δυνάμεις, διακρατικές αποτελεσματικές συμμαχίες, πολιτικές μεταρρυθμίσεις, προοδευτική αφαίρεση των προνομίων των πλουσίων υπέρ του δήμου, ουσιαστική συμμετοχή των πολιτών στα κοινά και στα δημόσια αξιώματα, καθιέρωση του ορθού λόγου στη λήψη αποφάσεων, επιδίωξη του μέτρου και της αυτάρκειας ως ελεύθερη επιλογή  ευδαιμονίας.