Tim Harford, The Undercover Economist, 2011

This book makes economics fun to read. “Countries that are rich or rapidly growing have embraced the basic lessons of economics we have learned in this book: fight scarcity power and corruption; correct externalities; try to maximise information; get the incentives right; engage with other countries; and most of all embrace markets, which do most of these jobs at the same time.”

“The economist can show that allowing lots of skilled immigrants will help control the gap between skilled and unskilled wages, while allowing unskilled immigrants will do the reverse. What societies and their leaders do with the information is another matter….It is hard to wield the models that underlie such subjects and remain unmoved by the real world behind them. So economists often step beyond their role as engineers of economic policy and become advocates.”

“While the perfectly competitive market is perfectly efficient, efficiency is not enough to ensure a fair society, or even a society in which we would want to live…What we need is a way to make our economies both efficient and fair.”

“Taxes are often higher when price sensitivity is low…If you think that taxes on petrol are motivated by environmental concerns, think again: despite the environmental impacts of air travel, electricity and domestic heating, 90 percent of all “environmental” taxes in the UK in 2009 were paid by motorists.”

“But the old dilemma between efficiency and fairness was about to be shuttered by a young New Yorker called Kenneth Arrow…He proved that not only are all perfect markets efficient, all efficient outcomes can be achieved using a competitive market, by adjusting the starting position.”

Reading this book will give you a glimpse how externality charges can help tackle environmental problems or how auctions can be used to run electricity networks; why globalisation is green or free trade is good for most people; why markets speak the truth and why government action is most important at the margin; why rents are high, why second-hand cars tend to be cheap and of poor quality and why health insurance cannot be provided by the private sector alone. Finally, why China has managed to grow while the former Soviet Union did not and why poor countries are poor: "...there is nothing to hold the consequences of ambition or self-interest in check". “Shock therapy” is seldom the best cure.

Harford attempts to explain what went wrong with the banking crisis. His explanation of “rotten eggs and rotten investments” is not very comprehensible but basically he claims that the design of collateralised debt obligations contained mathematical errors that increased, instead of decreasing, the risk to investors and the banks. As a result the Greenspan doctrine was shuttered. “This doctrine held that self-interest was the best guardian of bank’s balance sheets…Mr Greenspan admitted  that he had been wrong. He told Congress, ‘Those of us who have looked to the self–interest of lending institutions to protect shareholder’s equity – myself especially – are in a state of shocked disbelief’.”  That was in October 2008. I wish that the Governor of the Central Bank of Cyprus, Mr Orphanides, took note then. If he did, he might have attempted to limit the blunder of Cypriot Banks to expose themselves to the Greek sovereign debt and the Greek market, to the extend that this is threatening to cause Cyprus a long recession in 2012!

The author points out in his book that bailing out the banks should not necessarily cost the taxpayer any money. “The Treasury even turned a profit, because the banks paid fees for these {government} guarantees Other money was spend injecting capital into the banks; the British government received shares in the banks; this transaction may also make a profit…Pietro Veronesi and Luigi Zingales, two economists at the University of Chicago, studied the effect of the US bailout that saw Treasury Secretary Henry ‘Hank’ Paulson call bank bosses to a meeting on 13 October 2008, shortly after the collapse of Lehman Brothers. Paulson stumped up $125 billion of US taxpayers’ money in exchange for shares in US banks…The treasury also guaranteed new issues of bank debt. Veronesi and Zingales concluded that Paulson’s move cost taxpayers $20 billion-$45 billion…Three weeks before Paulson’s gift, the world’s most successful investor, Warren Buffett, had injected capital into Goldman Sachs, and he had secured more generous terms. Veronesi and Zingales reckon that if Paulson had successfully demanded Buffett’s terms, the taxpayer would have made more than $40 billion, a roughly even split with the Bank’s creditors. The bailout was worth doing. It’s just a shame that Mr. Paulson didn’t drive a harder bargain.”

The book gives an account of the consequences of the banking crisis: “As the banks teetered on the brink of collapse, they tried to suck up as much cash as possible to prevent their bankruptcy…Business suddenly found their access to credit drying up, consumers spent less, feeling the same pressures. Potentially healthy businesses were crushed by the financial turmoil. Andy Haldane reckons the crisis could have lowered the UK’s national income by 10 per cent – and put it on a permanently lower trajectory…It’s because the economy has shrunk so much that taxes must rise and government spending must fall if the government’s books are to balance – not because the government threw money at bailing out the banks.”   

Harford claims that “In the end, economics is about people – something that economists have done a very bad job in explaining. And economic growth is about a better life for individuals – more choice, less fear, less toil and hardship.” I wish he was right. Economics is definitely about understanding people and their behaviour. But I am afraid that, just like in any other profession, there are too many economists employed by special interest groups trying to promote their self-interest without any checks. 

Naomi Klein, Το Δόγμα του ΣΟΚ – Η άνοδος του καπιταλισμού της καταστροφής, 2010 (The Shock Doctrine, 2007)

Η βασική θέση της Klein είναι ότι για όλα τα κακά του καπιταλισμού ευθύνεται ο νομπελίστας οικονομολόγος Milton Friedman και η οικονομική Σχολή του Σικάγου. Ταυτίζει την οικονομική πολιτική των ανοικτών αγορών με ελεύθερο ανταγωνισμό με τις μεθόδους βασανιστηρίων για την απόσπαση πληροφοριών από τρομοκράτες. Σύμφωνα με την Klein για να επιτύχουν αυτά τα δύο βασίζονται στη διατήρηση των θυμάτων τους σε κατάσταση σοκ ώστε να αδυνατούν να αντιδράσουν, στη βάση της «επιστήμης του φόβου». Η Klein ονομάζει «αυτές τις ενορχηστρωμένες επιδρομές εναντίον της δημόσιας σφαίρας ύστερα από καταστρεπτικά συμβάντα, σε συνδυασμό με την αντιμετώπιση των καταστροφών ως επιχειρηματικών ευκαιριών ως, “καπιταλισμό της καταστροφής”.» Προειδοποιεί ότι τα πλοκάμια του συμπλέγματος του καπιταλισμού της καταστροφής «φτάνουν πολύ μακρύτερα από το στρατιωτικο-βιομηχανικό σύμπλεγμα για το οποίο προειδοποιούσε ο Ντουάιτ Αϊζενχάουερ στα τέλη της προεδρικής του θητείας.»

Παρά τις πολλές παρερμηνείες της Klein των όσων έγραψε ο Friedman, τα πράγματα που γράφει στο βιβλίο της έχουν μια μεγάλη δόση αλήθειας. Δικτάτορες και ασύδοτοι τυχοδιώκτες σε αυτόν τον κόσμο επικαλέστηκαν την προστασία της ελευθερίας και τα όσα υποστήριξε ο Friedman για να υποδουλώσουν τους λαούς που κυβέρνησαν και να συσσωρεύσουν οι ίδιοι και οι συνεργάτες τους αμύθητα πλούτη. Είναι όμως παράλογο να πιστεύει κάποιος ότι η οικονομική ελευθερία, η εκούσια συναλλαγή μεταξύ ανθρώπων και οργανισμών, οδηγεί στην υποδούλωση! Η κατάργηση των κρατικών μονοπωλίων δε σημαίνει την αντικατάστασή τους με ιδιωτικά. Ούτε ότι η ανάθεση συμβάσεων από το κράτος σε ιδιωτικές εταιρείες σημαίνει  ανάθεση χωρίς μειοδοτικούς διαγωνισμούς ή χωρίς ρήτρες διασφάλισης των υποχρεώσεων που τους ανατίθενται, όπως κατηγορεί η Klein τους διάφορους ιθύνοντες  σε πολλές περιπτώσεις. Αυτά δε συνάδουν με την έννοια της οικονομικής ελευθερίας που διακήρυξε o Friedman.

Η Klein φαίνεται να θεωρεί ότι η δημόσια παιδεία και υγεία προσφέρονται δωρεάν, και ότι οι κρατικές επιχειρήσεις εξυπηρετούν καλύτερα τους σκοπούς τους από τις ιδιωτικές.  Ουσιαστικά το βιβλίο δεν ασχολείται με την ουσία των σύγχρονων κρατικών προβλημάτων που είναι το υπερβολικό δημόσιο χρέος, η διαφθορά, η ευνοιοκρατία και η ανικανότητα στο δημόσιο βίο, ανεξάρτητα ιδεολογίας, πράγματα που οδηγούν ένα μεγάλο μέρος της κοινής γνώμης στην απαίτηση  για καλύτερες υπηρεσίες και μικρότερο κράτος.

Σύμφωνα με την Klein, το δόγμα του σοκ εφαρμόστηκε κατά κόρον από τα δικτατορικά καθεστώτα στην λατινική Αμερική για να εξαλειφθεί κάθε αντίσταση, στην Ασία και τη Ρωσία ως απαντήσεις στην οικονομική κατάρρευση, στη Νότια Αφρική μετά την παράδοση της εξουσίας από τους λίγους λευκούς στους πολλούς μαύρους για να διατηρηθούν τα δικαιώματα ιδιοκτησίας, στην Κίνα για την καταδίωξη των διαφωνούντων και την αρπαγή της κρατικής περιουσίας από τις οικογένειες των μελών του κομμουνιστικού κόμματος, στο Ιράκ κατά και μετά την Αμερικανική εισβολή για να επέλθει μια γρήγορη στρατιωτική νίκη και να κατατροπωθούν οι οπαδοί του Σαντάμ Χουσέιν, στη Σρι Λάνκα και στη Νέα Ορλεάνη με αφορμή τη γρήγορη αποκατάσταση μετά από τις φυσικές καταστροφές που τις έπληξαν. Ως αποτέλεσμα, αφέθηκαν στην ανεργία και στην ένδυα εκατομμύρια άνθρωποι, εν ονόματι της ελευθεροποίησης των αγορών και της υπόσχεσης της οικονομικής σταθερότητας και ανάπτυξης, που δεν ήρθαν ποτέ. Ταυτόχρονα, κάποιες εταιρείες, που ανέλαβαν τα συμβόλαια «αποκατάστασης» ή έτυχαν κρατικών ενισχύσεων και προνομίων για να δραστηριοποιηθούν, είχαν μεγάλα και εύκολα κέρδη, εδραιώνοντας τον «κορπορατισμό».

Διαβάστε το βιβλίο αυτό για να αντιληφθείτε καλύτερα τους κινδύνους του καπιταλισμού και του μικρού κράτους. Πριν πιστέψετε όμως πραγματικά στις εξηγήσεις της Klein στα όσα γράφονται στις 718 σελίδες  αυτού του βιβλίου, κάνετε τον κόπο και διαβάστε τις 208 σελίδες του βιβλίου του Friedman, «Capitalism and Freedom».  Οι λύσεις στα προβλήματα του σημερινού κόσμου δε μπορούν να προέλθουν ούτε με την αντιστροφή της παγκοσμιοποίησης και του ελεύθερου εμπορίου, όπως φαίνεται να πιστεύει η Klein, ούτε με τις κρατικοποιήσεις των τραπεζών και των ορυχείων στον αναπτυσσόμενο κόσμο, ούτε με τις διακυβερνήσεις του τύπου του Ούγο Τσάβες που βρίσκεται ήδη στην τρίτη του προεδρική θητεία από το 1999 και η Klein υποστηρίζει στο βιβλίο της ότι αποτελεί μια καλύτερη επιλογή. 

Το δικό μου συμπέρασμα: Αν αφήσεις αρκετή εξουσία σε οποιονδήποτε, αποτελεί θέμα χρόνου η καταπίεση των συνανθρώπων του με φτηνά ιδεολογικά προσχήματα  για την επίτευξη τάχατε κάποιων μακροπρόθεσμων υψηλών στόχων, όπως της ελευθερίας, της εξάλειψης της φτώχιας, της σωτηρίας του κόσμου από τις κλιματικές αλλαγές, της ασφάλειας ή της δικαιότερης κοινωνίας. Η καταπίεση μπορεί να προέλθει τόσο από τις μεγάλες κυβερνήσεις όσο και από τις μεγάλες εταιρείες. Μπορεί επίσης να προέλθει από μεγάλους και ισχυρούς διεθνείς οργανισμούς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο ή την Παγκόσμια Τράπεζα.

Οι διεφθαρμένες  κυβερνήσεις έχουν συνήθως κατά νου τον προσωπικό πλουτισμό. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί τόσο μέσω της δωροληψίας από την ανάθεση κρατικών έργων και προγραμμάτων όσο και από την ανάθεση κρατικών υπηρεσιών σε ιδιωτικές επιχειρήσεις. Ο νεποτισμός, η διαφθορά και η ευνοιοκρατία, ο τυχοδιωκτισμός, δεν είναι φαινόμενα που περιορίζονται στο μεγάλο ή μικρό κράτος, στον κομμουνισμό, σοσιαλισμό, καπιταλισμό, φασισμό ή στη μεικτή ρυθμισμένη οικονομία του Κέινς.  Εκείνα που πρώτιστα χρειάζονται για να αντιμετωπιστούν αυτά τα φαινόμενα είναι ευνομούμενοι έλεγχοι και ισορροπίες ανάμεσα σε όσους ασκούν εξουσία, ανεξάρτητα  ιδεολογίας ή πολιτικού συστήματος. Οι ανοικτές αγορές με ελεύθερο ανταγωνισμό, η δημοκρατική εναλλαγή της εξουσίας, προσφέρουν αυτή την προοπτική και τείνουν να περιορίζουν το κράτος σε εκείνα που πραγματικά του αναλογούν. Οι επιτυχίες ή αποτυχίες στη διακυβέρνηση δε μπορούν να χρεώνονται στις καλές ή κακές ιδιωτικές επιχειρήσεις.

Εν κατακλείδι: Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν αντιδρούν σωστά όταν υποβάλλονται σε σοκ. Κατά συνέπεια, όταν κάποιοι προτείνουν σαρωτικές και αιφνίδιες αλλαγές στη διακυβέρνηση, συνήθως σε βάρος των εργαζομένων, γρηγορείτε. Τα πράγματα μπορούν να γίνουν πολύ χειρότερα!  Αυτό όμως δε σημαίνει ότι η κοινωνία δεν πρέπει να επανεξετάζει τα κίνητρα που προσφέρονται στους πολιτικούς, τους επιχειρηματίες, τους εργαζόμενους, τους ανέργους ή τους φτωχούς, όταν τα πράγματα δεν πορεύονται όπως οι περισσότεροι θα επιθυμούσαμε. Όταν τα πράγματα φθάνουν στο απροχώρητο και επίκειται η χρεοκοπία ή ο ανεξέλεγκτος πληθωρισμός, είναι πολύ δύσκολο να ξεχωρίσεις εκείνους που ενδιαφέρονται να σε βοηθήσουν λόγω αλτρουισμού από τους άλλους που θέλουν να το πράξουν λόγω απληστίας για γρήγορα κέρδη. Από την εξιστόρηση της Kein, φαίνεται ότι στον κόσμο που ζούμε οι δεύτεροι είναι συνήθως περισσότερο διατεθειμένοι να βοηθήσουν από τους πρώτους.  

S. Levitt, S. Dubner, Super Freakonomics, 2009

This is an amazing book in economics: “People respond to incentives, although not necessarily in ways that are predictable or manifest. Therefore, one of the most powerful laws of the universe is the law of unintended consequences.” The book touches upon a diversity of issues, which makes it really interesting: Prostitution, war on drugs, terrorism, emergency room effectiveness, apathy and altruism, response to climate change. It demonstrates economic concepts such as cumulative advantage, declared vs revealed preferences, negative externalities, price discrimination, perfect substitutes, the principal-agent problem, adverse selection, game theory, exit strategy, misaligned incentives, cream skimming, loss aversion. Although about economics, this book is sprinkled with touches on important technological and other building blocks such as object oriented programming, information management, the power of cheap and simple solutions, ideas how to stop hurricanes or global warming, geoengineering, the unstoppable power of technological innovation, letting numbers speak the truth, that in order to change the world you first have to understand it.

The gist perhaps of the book’s message is that when you behave like an economist, you tend to “make decisions based on statistical analysis rather than emotion or political considerations”.

“Instead of thinking of such stories as “economics,” it is better to see them as illustrating “the economics approach.” That’s a phrase made popular by Gary Becker, the longtime University of Chicago economist who was awarded a Nobel Prize in 1992. In his acceptance lecture, he explained that the economic approach “does not assume that the individuals are motivated solely by selfishness or gain. It is a method of analysis, not an assumption about particular motivations…Behavior is driven by a much richer set of values and preferences.”